Het belang van vissenwelzijn

Dierenwelzijn is geen nieuw onderwerp, toch is het soms onduidelijk wat er precies mee bedoeld wordt, er is namelijk (nog) geen universele definitie voor dierenwelzijn (en dus ook niet voor vissenwelzijn) (Stien et al., 2020).  Een bruikbare definitie is: ‘Welzijn is de kwaliteit van leven zoals dat door een dier zelf wordt waargenomen’ (Bracke et al., 1999). Hierbij gaat het om een evenwicht tussen positieve (beloning en voldoening) en negatieve (stress) ervaringen of gevoelens. Deze balans kan variëren van positief (goed welzijn) tot negatief (slecht welzijn). Positief welzijn betekent niet een afwezigheid van negatieve ervaringen of gevoelens, maar een positieve balans (Spruijt et al. 2001; Mellor, 2016).

Een basis voor het beoordelen van welzijn en welzijnseisen voor dieren die voor menselijke doeleinden worden gehouden, is gelegd door de Britse Farm Animal Welfare Council (FAWC). Deze organisatie stelde vijf vrijheden op als welzijnseisen die boerderijdieren moeten kunnen genieten. Zoals het vrij zijn van honger, pijn en angst en het vrij zijn om natuurlijk gedrag te vertonen. Momenteel wordt het concept van de vijf vrijheden niet meer gebruikt door de FAWC.

Een nieuw inzicht en kritiek op deze vijf vrijheden is dat dit model stress volledig wil uitbannen om een stabiele toestand (homeostase) te bereiken. Maar dieren (en daarmee ook vissen) hebben eigenlijk een bepaalde mate van “goede” stress nodig (eustress) om natuurlijk gedrag te vertonen (Mellor, 2016).

Het idee dat welzijn gebaseerd is op homeostase, waarbij stress en welzijn een negatief verband hebben, klopt niet helemaal. Een dier heeft juist een slecht welzijn als het helemaal niet wordt belast, maar natuurlijk ook als het te veel belasting ervaart. Dierwelzijn moet dus gebaseerd zijn op de voorspelbaarheid en controle van de stressbelasting.

Een beter idee voor het welzijn van dieren is gebaseerd op allostase. Allostase betekent dat een dier actief stabiliteit handhaaft door zich aan te passen aan veranderingen. Volgens dit idee heeft een dier een optimaal welzijn wanneer de stressbelasting matig is. Zowel te weinig belasting als te veel belasting hebben een negatief effect op het welzijn. Het dier moet kunnen omgaan met lichte stressfactoren om zich aan te passen aan de omgeving. Het juiste niveau van belasting is goed voor het welzijn van de vis (Korte et al., 2007). Ondertussen heeft de FAWC de oude manier van beoordeling dan ook losgelaten.

In het debat over welzijn van vissen richt de aandacht zich vaak op de vraag of deze dieren wel of geen pijn kunnen ervaren. Het antwoord is dat vis, net als alle dieren, de receptoren bezitten om pijn waar te nemen (Broom, 2001). Dit zegt echter niets over de emotionele ervaring van pijn. Hoe verschillende vissen dat ervaren is moeilijk te zeggen.

Diverse publicaties laten zien dat onze kennis over cognitie en gevoelens of emoties inclusief pijn bij vissen beperkt is. Het is belangrijk om te realiseren dat er een grote variatie bestaat in hersenstructuren tussen vissoorten (Braithwaite et al., 2013). Soorten leven in verschillende habitatten en nemen hun omgeving verschillend waar (Braithwaite, et al., 2013), denk aan de haai die met elektrische signalen prooi kan detecteren, terwijl een andere vis dat niet kan. Het is al heel lang bekend dat deze verschillen van invloed zijn op de aard van het waarnemen van gevoelens of emoties (Van den Bos, 2000). Maar dat een vis pijnprikkels ervaart staat buiten discussie. Het wordt zelfs gedacht dat het een van de oudste waar te nemen prikkels is, alle dieren bezitten de receptoren om pijn te voelen, waarschijnlijk omdat het het overlevingsmechanisme vergroot door weg te blijven van dat wat pijn doet (Broom, 2001).

Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar cognitie en het ervaren van gevoelens van vissen. Zo zijn we al te weten gekomen dat vissen gevoelens kunnen ervaren en dat vissen een stuk intelligenter zijn dan dat we voorheen dachten. Door deze toenemende kennis, is vissenwelzijn in de afgelopen jaren een steeds belangrijker onderwerp geworden en zijn er ook steeds meer consumenten geïnteresseerd in de kwaliteit van het leven van een vis. Vissenwelzijn begint ook een belangrijkere rol te spelen op de politieke agenda. Al is er soms nog een tekort aan wetenschappelijke kennis over pijnervaring en cognitieve vermogens van een vis, dit hoeft volgens ethici geen reden te zijn om het nemen van maatregelen tegen aantasting van het welzijn van het dier uit te stellen. Vissenwelzijn wordt tegenwoordig dan ook gezien als een belangrijke ethische waarde.

In de aquacultuur is vissenwelzijn al een veelbesproken onderwerp. Verscheidene welzijnsorganisaties brengen de discussie rondom vissenwelzijn op gang om zo meer aandacht voor het onderwerp te creëren. Recente publiekscampagnes zoals de ‘Oog voor Vis’ campagne van de Nederlandse tak van het Compassion in World Farming (CIWF) en van Wakker Dier over welzijnsaantasting in zeevisserij, laten zien dat het onderwerp meer en meer op de publieke agenda komt. Niet alleen de publieke agenda: een publicatie van de Europese Commissie uit 2017 over welzijn bij transport en doding in de aquacultuur wordt gezien als het startpunt van het betrekken van welzijn in de viskweek. Daarna heeft het Europees Parlement in 2019 voor het eerst expliciet tijdens een plenair debat benoemd dat vissenwelzijn geïntegreerd moet worden in de langetermijnontwikkeling van de Europese aquacultuur (Eurogroup for Animals, 2021). Als gevolg daarvan kreeg welzijn een hoge prioriteit in de nieuwe EU Aquaculture Strategy voor 2030, die in 2021 door de Commissie gepubliceerd werd (European Commission, 2021).

Achter de beoordelingen voor de VISwijzer, is er één onderdeel van de methode achter de VISwijzer gewijd aan vissenwelzijn. Hierin wordt gekeken of de vis in een bewusteloze staat wordt gedood en of er extra maatregelen worden genomen om het welzijn van de vis te ondersteunen tijdens de kweek. Hiernaast is Good Fish bezig met verkennen hoe het welzijn van vissen in de waardeketens een nog hogere waarde kan krijgen. Welzijn is een zeer breed begrip maar als het lukt om dit aspect helder in de VISwijzer op te nemen en er transparant over te communiceren, wordt het voor de consument gemakkelijker om een geïnformeerde keuze te maken bij de marktkraam, in de supermarkt of in het restaurant.
Good Fish neemt deel aan twee welzijnsprojecten, het Bedwelmen op Zee project en Catch Welfare Platform, om bedrijven in beeld te brengen die investeren in vissenwelzijn.
De waardevermeerdering van dergelijke producten is een belangrijke motivatie voor de industrie om meer aandacht te besteden aan het welzijn van de vis. Op deze wijze worden vissers en viskwekers beloond voor hun inspanning om het welzijn van vissen te waarborgen.
Good Fish hoopt dat door een betere zichtbaarheid van vissenwelzijn, de consument bereid is meer te betalen voor een vis die onder de juiste omstandigheden heeft geleefd, is gevangen en gedood.

Good Fish is partner van het project: Stunning Fish at Sea (Bedwelmen op Zee). Dit project doet onderzoek naar hoe het elektrisch bedwelmen van gevangen schol en tarbot praktijkrijp gemaakt kan worden voor gebruik aan boord. Een van de doelen is hoe het ongerief van vissen, tijdens het doden aan boord, kan worden geminimaliseerd. Het projectteam wil dit bereiken door de vissen onmiddellijk bewusteloos te maken door op de juiste manier elektrische stroom te gebruiken. De bewusteloze dieren kunnen vervolgens in een bewusteloze staat worden gedood. Het correcte gebruik van elektrische stroom wordt elektrisch bedwelmen genoemd. Voor dit onderzoek wordt een bedwelmingsmachine ontwikkeld die niet alleen getest is onder laboratoriumomstandigheden, maar ook aan boord op zee. De methode zal in de praktijk getest worden op zijn effectiviteit, maar ook op de werkbaarheid voor de bemanning aan boord.

Het Catch Welfare Platform, waar Good Fish een van de partners is, heeft als doel het oprichten en coördineren van een netwerk van multidisciplinaire teams, die gaan werken aan het verbeteren van het welzijn van gevangen vissen, inktvissen en zelfs schaaldieren (bv. krabben), inclusief de verwerking aan boord. Essentieel is dat het netwerk een samenwerking is tussen met name de visindustrie en onderzoeksinstellingen. Eén van de belangrijkste taken is bepalen hoe een verbetering van het welzijn ook kan bijdragen aan de bedrijfsvoering.

Binnen de huidige viskeurmerken van wild gevangen vis bestaan, tot nu toe, niet of nauwelijks criteria die gericht zijn op het welzijn van de vis. Ook MSC neemt vissenwelzijn momenteel nog niet concreet mee in haar keuringen.

In de visserij zijn de vangstmethode en de dodingsmethode de enige twee momenten waarin het welzijn van de vis kan worden beïnvloed door de mens. Voor het beschermen van welzijn van de dieren in deze sector is het dus vooral belangrijk dat ongerief op deze beide momenten wordt geminimaliseerd en bijvangst wordt gereduceerd. Tijdens de vangst worden vissen in grote hoeveelheden in netten gevangen, aan boord gebracht en gesorteerd. De gewenste vissen worden verwerkt en gebruikt voor verkoop, ongewenste vis wordt weer losgelaten in het water of meegebracht naar land. In deze verschillende fases van de vangst, zijn er verschillende factoren die stress veroorzaken. Een deel daarvan is samengevat in de tabel hieronder en worden hier besproken.

Tijdens de vangst worden de vissen o.a. samengedrukt in de netten en kan verwonding ontstaan, bij het ophalen van de vissen ondervinden ze o.a. een temperatuur shock en worden daarna uitgestort aan boord, waarna het enkele minuten tot enkele uren kan duren voordat een vis sterft (Lambooij et al., 2013).  Er zijn geen wetenschappelijke rapporten van praktijktesten beschikbaar die laten zien dat gevangen vissen eerst zijn bedwelmd voordat ze worden gedood. Alle fasen in de vangst die in tabel 1 zorgen voor een overbelasting van de gevangen dieren.

Tabel 1. Overzicht van het verschillende ongerief die vissen ervaren tijdens de vangst.

*Barotrauma = letsel veroorzaakt door verschillen in druk tussen lichaamsholtes en omgeving.

Tijdens de vangst zijn er veel verschillende factoren die ongerief veroorzaken, zoals verdrukking in het net, barotrauma, oververhitting, onderkoeling, blootstelling aan licht, of zuurstoftekort (Bottari et al., 2003). Om het welzijn te verbeteren tijdens de vangst zou de grootte van de vangst per trek verminderd kunnen worden zodat de vissen met minder op elkaar zitten in het net, ook zou de duur verkort kunnen worden dat de netten door het water slepen en de bijvangst (ook in de vorm van rommel/stenen) verminderd kan worden (De Jonge, 2015). Daarnaast kan de vaarsnelheid, methode en snelheid van binnenhalen en het materiaal van het net invloed hebben op het welzijn en dus verbeterd kunnen worden (Veldhuizen et al., 2018).

Er zijn enorme verschillen tussen vissoorten wat betreft hun aanpassingsvermogen en reactie op stress, hierdoor moet binnen de keuring van welzijn rekening gehouden worden met de per soort specifieke eigenschappen van de vis.

Wanneer vissen aan boord worden gehaald, kunnen ze afgedood worden door middel van een dodingsproces met voorafgaand wel of geen bedwelming. Bedwelming is het buiten bewustzijn brengen van vissen voordat ze gedood worden. Gevangen vissen worden niet verdoofd of buiten bewustzijn gebracht voordat ze worden gedood; er zijn namelijk geen valideerde methoden gerapporteerd (Van de Vis et al. 2022).

Het afdoden van vissen in de visserij vindt tot nu toe dus alleen nog maar plaats zonder bedwelming. Afdood-methodes zonder verdoving zijn onder andere het laten verstikken van de vis door de vis op het droge te houden of te strippen, dat betekent het uitsnijden van de organen.

Een slachtmethode waarbij het ongerief wordt geminimaliseerd, maakt de vis onmiddellijk bewusteloos of zet direct aan tot bewusteloosheid zonder ongemak, pijn of lijden voorafgaand aan het doden.

Doding waarbij het minimaliseren van ongerief wordt geprobeerd te behaald, is een van de belangrijkste onderwerpen die ter discussie staat binnen het debat over vissenwelzijn. In de visserij is het voor het welzijn van de vissen van belang dat na het aan boord brengen, de gewenste vangst zo snel mogelijk wordt gedood.

Momenteel is bedwelming voor de doding in Nederland alleen voor de paling verplicht, maar het Compassion in World Farming (CIWF) vindt dat alle andere vissen ook een pijnloze behandeling bij het doden verdienen. Wanneer er criteria worden opgezet voor het doden van vissen met zo min mogelijk ongerief, moeten alle handeling tot het moment van doden, worden meegenomen, omdat al deze factoren een significante invloed hebben op het welzijn van de vis (Compassion in World Farming, z.d.-a). Naast het CIWF zijn zowel de Dierenbescherming als de Vissenbescherming van mening dat vissen bedwelmd moeten worden voor de doding (Dierenbescherming, 2013; De Witt, 2016). De Vissenbescherming geeft aan bedwelming voor de doding een hele belangrijke verbetering te vinden wanneer het gaat over vissenwelzijn. Bedwelming zal de dieren beschermen tegen een lang en pijnlijk gevecht voordat ze uiteindelijk overlijden.

Alvorens een dodings- dan wel bedwelmingsmethode voor een specifieke vissoort kan worden toegestaan, dient een gerenommeerd en erkend onderzoeksinstituut middels algemeen geaccepteerde wetenschappelijk onderbouwde methoden te toetsen of de dodingsmethode kan voldoen aan de volgende voorwaarde voor dodings- dan wel bedwelmingsmethode: 1. Dodingsmethode die onmiddellijk na aanvang van de dodingshandeling leidt tot de dood van de vis, of 2. Dodingsmethode die zonder onaanvaardbare opwinding of pijn direct dan wel geleidelijk leidt tot bewusteloosheid én gevoelloosheid, gevolgd door de dood vóórdat de bewusteloosheid én gevoelloosheid zijn geweken, of 3. Bedwelmingsmethode die zonder onaanvaardbare opwinding of pijn leidt tot bewusteloosheid én gevoelloosheid, gevolgd door een dodingshandeling die leidt tot de dood vóórdat de bewusteloosheid én gevoelloosheid zijn geweken.